جهش تامین مالی دانش‌بنیان‌ها و ارتقای ایران در شاخص جهانی نوآوری

از سال ۱۴۰۰ تاکنون که دولت مردمی سیزدهم کار خود را آغاز کرد، یکی از اساسی‌ترین جهت‌گیری‌هایش را بر محور توسعه اقتصاد دانش‌بنیان قرار داد، سیاستی که می‌توان آن را به خوبی در برنامه هفتم توسعه بازیافت.

در لایحه برنامه هفتم توسعه، دولت به صورت صریح تاکید کرده است که سهم اقتصاد دانش‌بنیان باید از تولید ناخالص داخلی کشور از یک درصد به هفت درصد افزایش پیدا کند.

تصویب قانون جهش تولید دانش بنیان، میراث پافشاری دولت سیزدهم در توسعه نوآوری در کشور

نخستین نکته‌ای که باید پیگیری می‌شد مسئله قانون جهش تولید دانش‌بنیان بود. توسعه زیست‌بوم نوآوری و بالتبع افزایش اقتضائات و ضرورت‌های شرکت‌های دانش‌بنیان سبب شده بود مجلس قانونی نو را در راستای حمایت از زیست‌بوم نوآوری کشور طراحی کند، قانونی که فرآیند تصویب آن به مانع بزرگی برخورده بود، چرا که دولت قبلی اعلام کرد قادر نیست منابع مالی برای تامین ضرورت‌های این قانون را تامین کند؛ در نتیجه تصویب این قانون و اجرایی‌سازی آن برای آینده‌ای نامعلوم، بلاتکلیف ماند.

با این حال دولت سیزدهم در آغاز کار خود یعنی سال ۱۴۰۰، به شکل مکتوب و صریح به مجلس شورای اسلامی اعلام کرد که آمادگی تامین منابع مورد نیاز اجرایی‌سازی قانون جهش تولید دانش‌بنیان را دارد و محل تامین این منابع را نیز تعریف کرده است و به این پشتوانه، مانعی در مقابل تصویب قانون مذکور نمی‌بیند.

چنین اقدامی از سوی دولت سیزدهم سبب شد مجلس شورای اسلامی قانون جهش تولید دانش‌بنیان را در کمتر از یک سال، یعنی در اردیبهشت سال ۱۴۰۱ به تصویب برساند.

همت دولت سیزدهم برای افزایش سرمایه صندوق نوآوری و شکوفایی

اقدام بعدی دولت در راستای تامین منابع مالی در راستای افزایش سرمایه صندوق نوآوری و شکوفایی ریاست جمهوری بود. مجموعه ای که مولود تصویب قانون حمایت از شرکت‌ها و موسسه‌های دانش‌بنیان و تجاری‌سازی نوآوری‌ها و اختراعات در سال ۱۳۸۹ است.

در این قانون پیش‌بینی‌ شده بود که صندوقی برای حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان و شکل‌دهی به زیست‌بوم تامین مالی فناوری در کشور تاسیس شود. سرمایه این صندوق نیز سه میلیارد دلار تعیین شد که با احتساب نرخ ارز در آن سال، این رقم، سرمایه صندوق نوآوری را به سه هزار میلیارد تومان می‌رساند.

در این قانون همچنین ذکر شد سالانه نیم‌درصد از بودجه عمومی به صندوق اختصاص یابد. با این همه صندوق نوآوری با سرمایه دو هزار و ۶۰۰ میلیارد تومان، کار خود را آغاز کرد و دولت‌های گذشته نیز از تزریق منابع تازه به این صندوق از محل قانونی تعریف‌شده در بودجه عمومی کشور سر باز زدند.

نباید از یاد برد که در زمان تصویب قانون حمایت از شرکت‌ها و موسسه‌های دانش‌بنیان و تجاری‌سازی نوآوری‌ها و اختراعات، جمعیت شرکت‌های دانش‌بنیان کشور به ۵۰ شرکت می‌رسید، که در یک روند رو به رشد تا امسال تعداد آنها به هشت هزار و ۸۳۱ شرکت دانش‌بنیان رسیده است.

با احتساب افزایش نرخ ارز و گسترش زیست‌بوم دانش‌بنیان کشور، صندوق نوآوری آن چنان که باید، توان حمایت از این زیست‌بوم در حال توسعه را نداشت و دولت‌های پیشین نیز هیچ‌گونه تلاشی در راستای افزایش سرمایه ثبتی صندوق به عمل نیاورده بودند.

با این همه تابستان گذشته انتشار یک خبر از جلسه شورای راهبری فناوری‌ها و تولیدات دانش بنیان نویدبخش آینده‌ای روشن‌ از نظام تامین مالی نوآوری را می‌داد.

این جلسه به ریاست دکتر سید ابراهیم رئیسی برگزار شد و طی آن مقرر شد طی پنج سال سرمایه صندوق نوآوری به ۱۰۰ هزار میلیارد تومان افزایش یابد، اقدامی که دست صندوق را برای حمایت‌های گسترده‌تر و متنوع‌تر از شرکت‌های دانش‌بنیان باز می‌کرد.

نکته‌ای که چندی پیش نیز رییس صندوق نوآوری در گفت‌وگویی اظهار داشت: «دولت در این دوره اعتقاد بسیار بالایی به حوزه دانش‌بنیان دارد؛ از شخص آقای رئیس‌جمهور تا وزرا به حوزه دانش‌بنیانی اعتقاد جدی دارند. اگر دولت با منابع پایدار برای صندوق موافقت نمی‌کرد، قانون جهش تولید دانش‌بنیان به ثمر نمی‌رسید.»

محمدصادق خیاطیان در این گفت و گو عنوان کرد: «در این قانون افزایش سرمایه مجدد برای صندوق درنظر گرفته‌اند. منابعی نیز از حقوق گمرکی ماشین‌آلات، تجهیزات، قطعات مواد اولیه و واسطه‌ای تولیدی، صنعتی، معدنی و کشاورزی در قانون ۱۴۰۲ ذیل تبصره ۶ از سوی دولت تعریف شده است. اگر دولت اعتقاد نداشت، چنین اتفاقی رخ نمی‌داد. پس اعتقاد دولت به حوزه دانش‌بنیان بالا بوده؛ هم حمایت از قانون جهش دانش‌بنیان با تایید دولت انجام شد و هم در قانون بودجه ۱۴۰۲ خود را نشان داد. حدود ۳ هزار میلیارد تومان بودجه برای ما دیده شده است. طبق صحبت‌هایی که با سازمان برنامه ‌و ‌بودجه داشتیم، امکان تحقق این بودجه خیلی بالا است و امید داریم به‌زودی محقق شود.»

ارتقای ۷ پله‌ای ایران در شاخص جهانی نوآوری

آمارها نشان می‌دهد رتبه ایران در شاخص جهانی نوآوری هفت پله صعود داشته و از جایگاه ۶۰ در سال ۲۰۲۱ به ۵۳ در سال ۲۰۲۲ رسیده است.

از سوی دیگر گسترش کم‌سابقه بازار شرکت‌های دانش‌بنیان را شاهد بوده ایم؛ به طوری که حجم فروش این شرکت‌ها در سال ۱۴۰۱ به بیش از ۴۳۰ هزار میلیارد رسید.

تعداد این شرکت‌ها نیز از کمتر از ۶ هزار شرکت در سال ۱۴۰۰ به ۹ هزار شرکت دانش‌بنیان در سال ۱۴۰۲ رسیده است.

اقدامات دولت سیزدهم در تامین مالی دانش بنیان ها از نگاه آمار

مطابق با جهت‌گیری اصلی دولت، صندوق نوآوری و شکوفایی ریاست جمهوری نیز در دوره جدید خود در راستای توسعه اقتصاد دانش‌بنیان، اقداماتی در جهت شکل‌دهی سازمان‌یافته به زیست‌بوم تامین مالی دانش‌بنیان انجام داد. این صندوق در چهار حوزه تسهیلات، توانمندسازی، سرمایه‌گذاری و ضمانت‌نامه به شرکت‌های دانش‌بنیان خدمات ارائه می‌دهد.

بررسی‌ها نشان می‌دهد صندوق نوآوری از سال ۱۴۰۰ تا امروز نزدیک به ۱۳ هزار میلیارد تومان تسهیلات به چهار هزار و ۶۲۵ طرح دانش‌بنیان ارائه کرده است. میانگین سالانه اعطای تسهیلات صندوق نوآوری به ۶ هزار و ۴۵۵ میلیارد تومان می‌رسد، رقمی که در دولت دوازدهم کمتر از دو هزار و ۲۰۰ میلیارد تومان بوده است. مقایسه‌ها نشان می‌دهد میانگین سالانه ارائه تسهیلات به شرکت‌های دانش‌بنیان در دولت سیزدهم رشد ۲.۸ برابری نسبت به دولت دوازدهم داشته است.

از نزدیک به ۱۳ هزار میلیارد تومان تسهیلاتی که صندوق نوآوری در قالب تسهیلات به شرکت‌های دانش‌بنیان اعطا کرده است، نزدیک به ۹ هزار میلیارد تومان به واسطه اهرمی کردن منابع صندوق و با همکاری شبکه بانکی کشور بوده است. صندوق همچنین نزدیک به ۲ هزار و ۷۰۰ میلیارد تومان از منابع داخلی خود تسهیلات به شرکت‌های دانش‌بنیان پرداخت کرده و در مجموع از طریق سازوکار خط اعتباری نزدیک به هزار و ۴۰۰ میلیارد تومان نیز میزان پرداختی صندوق نوآوری به صندوق‌های پژوهش و فناوری بوده است.

میزان تسهیلات پرداخت‌شده صندوق بر اساس حوزه فعالیت این شرکت‌ها نشان می‌دهد از ۱۳ هزار میلیارد تسهیلات پرداخت شده بیشترین سهم به شرکت‌های دانش‌بنیان فعال در حوزه برق و الکترونیک با رقم دو هزار و ۹۵۴ میلیارد تومان اختصاص داشته است. شرکت‌های حوزه ماشین‌آلات و تجهیزات پیشرفته نیز در دو سال گذشته دو هزار و ۹۴۲ میلیارد تومان تسهیلات از صندوق دریافت کرده‌اند و پس از آن‌ها شرکت‌های فعال در حوزه مواد پیشرفته و محصولات مبتنی بر فناوری‌های شیمیایی توانسته‌اند نزدیک به ۲ هزار و ۸۰۰ میلیارد تومان تسهیلات از صندوق دریافت کنند.

چهارمین دسته‌ از شرکت‌های دانش‌بنیانی که از صندوق تسهیلات دریافت کرده‌اند شرکت‌های حوزه دارو و فرآورده‌های پیشرفته بوده‌اند که سهم آن‌ها از تسهیلات صندوق نوآوری هزار و ۴۹۴ میلیارد تومان بوده است. شرکت‌های فناوری اطلاعات نیز با دریافت نزدیک به هزار و ۲۱۸ میلیارد تومان در رتبه پنجم قرار گرفته‌اند.

در حوزه خدمات و تجاری‌سازی که شامل شتاب‌دهنده‌های دانش‌بنیان می‌شود ۸۶۸ میلیارد تومان تسهیلات پرداخت شده و حوزه تجهیزات پزشکی و همچنین کشاورزی و صنایع غذایی در مجموع نزدیک به ۷۰۰ میلیارد تومان از تسهیلات صندوق سهم داشته‌اند.

در حوزه ضمانت‌نامه نیز صندوق نوآوری و شکوفایی از ۱۵ مرداد ماه ۱۴۰۰ تاکنون توانسته است ۶ هزار و ۸۶۸ میلیارد تومان ضمانت‌نامه برای شرکت‌های دانش‌بنیان صادر کند. صدور چهار هزار و ۷۸۰ میلیارد تومان ضمانت‌نامه پیش‌پرداخت و هزار و ۷۲۰ میلیارد تومان ضمانت‌نامه حسن انجام کار بیشترین سهم خدمات ارائه‌شده در این بخش بوده است.

در حوزه ضمانت‌نامه نیز شرکت‌های فعال در حوزه ماشین‌آلات و تجهیزات پیشرفته با سهم سه هزار و ۴۹۵ میلیارد تومان بیشترین میزان ضمانت‌نامه را از صندوق دریافت کرده‌اند. در رتبه دوم نیز شرکت‌های برق و الکترونیک با سهم نزدیک به دو هزار و ۱۰۰ میلیارد تومانی حضور دارند. شرکت‌های فعال در مواد پیشرفته، فناوری اطلاعات، دارو و فرآورده‌های پیشرفته حوزه تشخیص و درمان، وسایل و تجهیزات پزشکی و خدمات تجاری‌سازی به ترتیب در رتبه‌های بعدی دریافت ضمانت‌نامه قرار دارند.

در طول دو سال گذشته صندوق نوآوری یکی از جهت‌گیری‌های اختصاصی خود را به حوزه سرمایه‌گذاری اختصاص داده است. قانون جهش تولید دانش بنیان، بانک‌های عامل را مجاز به تاسیس شرکت سرمایه‌گذاری مشترک با صندوق نوآوری کرده بود. در این زمینه صندوق نوآوری نیز از این ظرفیت استفاده کرده و درصدد تنظیم و تعریف همکاری و تاسیس صندوق‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر با شبکه بانکی کشور است.

بنگاه‌ها و شرکت‌های خصوصی نیز از دیگر شرکایی بودند که صندوق در حوزه سرمایه‌گذاری با آنان مشارکت به عمل آورد. صندوق از سال ۱۴۰۰ تاکنون میزان ۵ هزار و ۲۰۰ میلیارد تومان سرمایه‌گذاری در نقاط مختلف زیست‌بوم دانش‌بنیان را به ثمر رسانده است.

صندوق در دو سال گذشته سرمایه‌گذاری‌های خرد را با همکاری شتاب دهنده‌ها و صندوق‌های پژوهش و فناوری پیش برد. در این زمینه ۱۱۰ میلیارد تومان هم‌سرمایه‌گذاری بر شرکت‌های دانش‌بنیان و واحدها فناور با همکاری صندوق نوآوری و صندوق‌های پژوهش و فناوری و شتاب دهنده‌های دانش‌بنیان صورت گرفته است. همچنین پنج هزار و ۵۰ میلیارد تومان میزان مشارکت صندوق نوآوری و شکوفایی در تاسیس صندوق‌های جسورانه بورسی بوده است.

توسعه سرمایه‌گذاری مردمی بر شرکت‌های دانش‌بنیان در دولت سیزدهم

اما اقدام دولت سیزدهم تنها در این زمینه به توسعه سرمایه‌گذاری درون زیست‌بوم نوآوری و فناوری منتهی نشده بلکه به واسطه صندوق نوآوری اقداماتی را در جهت سرمایه‌گذاری مردمی بر شرکت‌های دانش‌بنیان نیز به عمل رسانده است که از مهم‌ترین مصادیق این اقدامات می‌توان برنامه تلویزیونی «کارویا» را نام برد..

کارویا یک مسابقه تلویزیونی بود که در زمستان سال ۱۴۰۰ با حمایت صندوق نوآوری و با همکاری فرابورس ایران و به منظور اجرای روش تامین مالی جمعی طرح‌های دانش بنیان تولید و از شبکه اول سیما پخش شد که در آن شرکت‌های دانش‌بنیان به رقابت با یکدیگر پرداختند و پس از نظر هیات داوران طرح‌های دانش بنیان منتخب در سکوهای تامین مالی جمعی مورد تایید فرابورس ایران قرار گرفتند.

در این طرح‌ها سرمایه‌گذاران می‌توانستند حداقل با ۵۰۰ هزار تومان سرمایه‌گذاری کنند و در صورت شکست طرح دانش بنیان، صندوق نوآوری و شکوفایی اصل سرمایه را به سرمایه‌گذاران بازمی‌گرداند. ۱۸ طرح دانش‌بنیان در این برنامه بر سکوی تامین مالی قرار گرفتند که ۱۵ طرح با موفقیت به ثمر رسید و اصل مبلغ سرمایه‌گذاری همراه با سود به سرمایه‌گذاران که غالبا مردم و افراد حقیقی بودند، بازگردانده شد.

پخش این برنامه و نتایج موفقیت‌آمیز آن گام موثری در شناخته شدن سرمایه‌گذاری در فناوری در کشور بود. اکنون فصل دوم این برنامه با حمایت صندوق نوآوری در حال ساخت است. این برنامه در راستای سیاست مردمی‌سازی اقتصاد دانش‌بنیان و سرمایه‌گذاری‌های مردمی بر طرح‌های فناورانه تولید شده است.

در حوزه توانمندسازی نیز در دوره جدید ۱۲۳ میلیارد تومان میزان خدماتی است که صندوق نوآوری به شرکت‌های دانش‌بنیان ارائه داده است. این میزان رشد هفت و نیم برابری نسبت به دولت قبل دارد. خدمات توانمندسازی صندوق نوآوری در دولت سیزدهم به طور میانگین ۶۱ میلیارد تومان بوده که نسبت به دولت قبل رشد هشت برابری داشته است.

در این دو سال جهت‌گیری‌های کلان صندوق نوآوری و شکوفایی در حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان متمرکز بر حوزه انرژی، مسکن و امنیت غذایی و همچنین بهینه‌سازی مصارف آبی بوده است. در همین دوره هیات عامل چهارم صندوق بسته رشد تولید محصولات دانش‌بنیان را تدوین و اجرا کرده است که نتیجه این بسته حمایتی رشد ۱۰۰ هزار میلیارد تومانی محصولات دانش‌بنیان خواهد بود.

صندوق همچنین یک بسته تشویقی مجزا برای افزایش صادرات در نظر گرفته و در حال ارائه آن به شرکت‌های دانش‌بنیانی است که قصد حضور در بازارهای بین‌المللی را دارند.

در این میان هیات عامل چهارم صندوق نوآوری و شکوفایی به موازات اقدام ملی و سراسری در حوزه توسعه‌ زیست‌بوم دانش‌بنیان کشور، زیست‌بوم‌های استانی را نیز مورد توجه قرار داده است. در این باره می‌توان سفرهای استانی رییس صندوق نوآوری و شکوفایی به چهار استان خوزستان، قم، مرکزی و اصفهان جهت بازدید از شرکت‌های دانش‌بنیان و گفت‌وگو با این شرکت‌ها و رفع دغدغه آنان را نام برد.

همچنین سفرهای استانی در سطوح مدیریتی و کارشناسی صندوق نوآوری برای توسعه زیست‌بوم‌های استانی از دیگر اقداماتی است که صندوق نوآوری به طور مستمر انجام می‌دهد.