نقش چهار تُرنج در هنر کاشیکاری ایرانی مُنبعث از قضیه ریاضی خیام

تالار خوارزمی دانشکده ریاضی و آمار دانشگاه اصفهان میزبان جلسه موسوم به “رویداد بزرگ ریاضیات با خیام نیشابوری” بود که در یکی از برنامه‌های آن، نشست علمی با موضوع “ترسیم چهار تُرنج توسط قضیه‌ای از خیام” برگزار شد.

تُرَنج از نقش‌های کهن اسلامی و ایرانی است که بیشتر برای تزیین جلد و صفحات کتاب‌ها بویژه قرآن کریم، نقشه فرش و کاشیکاری بکار می‌رود. چهار تُرنج یکی از نقوش بکار رفته در کاشیکاری ایرانی است که در برخی از آنها مانند مسجد جامع اصفهان با خط بنایی دربرگیرنده چهار مصراع است.

یک مُدرس ریاضی در اصفهان در این نشست با تاکید براینکه در هنر کاشیکاری و معماری ایران به وفور از دانش ریاضی و هندسه استفاده شده است، اظهار داشت: تاکنون تحقیقات کمی در این زمینه صورت گرفته و لازم است در باره اینکه این نقوش چگونه بوجود آمده است، پژوهش‌های بیشتری در سطح دانشگاه‌ها و مراکز علمی کشور انجام شود.

اکبر زمانی با بیان اینکه حکیم عمر خیام، معادلات ریاضی درجه سه را دسته‌بندی و حل کرده است، گفت: بررسی‌های انجام شده نشان می‌دهد که یکی از این معادله‌های ریاضی درجه سه که از یک قضیه هندسی خیام بدست آمده، در ترسم نقش‌هایی مانند چهار تُرنج کمک کرده است.

وی با بیان اینکه با استفاده از این قضیه هندسی و روش حل معادله درجه سوم، نوعی خط کش به نام “مسطره” بدست آمده است که به چگونگی ترسیم چهار تُرنج کمک می‌کند، خاطرنشان کرد: با استفاده از این روش، نقش چهار تُرنج با دقت هندسی و ریاضی بالایی ترسیم می‌شده است.

وی با بیان‌اینکه نقش چهار تُرنج در بسیاری از آثار تاریخی کشورمان مانند مسجد جامع اصفهان، بنای خرقان قزوین، کلیسای وانک، مسجد میر عماد اصفهان، مدرسه سپهسالار تهران، مسجد حکیم اصفهان، مدرسه نیم‌آورد اصفهان و صحن عباسی مشهد نیز به چشم می‌خورد، افزود: در بسیاری از این نقش‌ها کلمه “الله” و نام‌های”محمد” و “علی” نیز با ظرافت و با نوشتار بنایی نگاشته شده است.

زمانی با اشاره به اینکه در چهار تُرنج معروف در مسجد جامع اصفهان شعر “چون نامه‌ی جُرم ما به هم پیچیدند، بردند به دیوان عمل سنجیدند- بیش از همه کس گناه ما بود ولی، ما را به محبت علی بخشیدند” نقش بسته است، گفت: چهار تُرنج نماد همبستگی، اتحاد و نور نیز هست به همین دلیل در بیشتر مسجدها و مدارس از این نماد استفاده شده است.

وی ادامه داد: همچنین چهار تُرنج نماد چهار عنصر اصلی یعنی آب، باد، خاک و آتش نیز به‌شمار می‌آید.

زمانی با بیان اینکه تاکنون سه جلد کتاب و چند عنوان مقاله در باره استفاده از ریاضی و هندسی در هنر کاشیکاری و معماری ایران نوشته است، از دانشجویان و محققان خواست تا در این زمینه مطالعه و پژوهش بیشتری انجام دهند.

به گزارش ایرنا، نشست موسوم به “رویداد بزرگ ریاضیات با خیام نیشابوری” توسط انجمن علمی ریاضی و علوم کامپیوتر دانشگاه اصفهان به مناسبت بزرگداشت حکیم عمر خیام نیشابوری و با همکاری مرکز نجوم ادیب و انجمن علمی فیزیک برگزار شد.

برگزاری کارگاه تلسکوپ و رصد خورشید و ماه از دیگر برنامه‌های این رویداد بود.

حکیم خیام نیشابوری، اندیشمند بزرگ ایران در دهه‌های پنجم و ششم هجری شمسی است که علم حساب و هندسه، شعر و فلسفه را درهم آمیخت و با خلق آثاری شگفت و کشفیات متعدد، به مُنجمی ریاضیدان و شاعری فیلسوف در جهان شهرت یافت.