خانه زند قم بازمانده ای از عصر قاجار

خانه تاریخی زند یکی از خانه های تاریخی ایران است که در شهر قم واقع شده و هر سال در مناسبت های مختلف به خصوص تعطیلات نوروز مقصد گردشگران از نقاط مختلف کشور محسوب می شود.

این مکان در بافت تاریخی شهر قرار گرفته و معماری اصیل ایرانی را به نمایش گذاشته است. محله گذرقلعه قم در خیابان انقلاب محله ای است که خانه تاریخی زند در آن قرار گرفته است. قدمت این خانه به اواخر دوره قاجاریه و به حدود ۱۳۰ سال قبل بازمی‌گردد.

امروزه خانه زند قم به‌عنوان موزه مردم شناسی شهرت دارد. به هنگام ورود به خانه، دو تابلو توجه گردشگران را به خود جلب می‌کند. تابلوی اول تاریخ ۱۳۷۷ را نشان می‌دهد که تاریخ ثبت ملی این خانه است. تابلوی دوم تاریخ ۱۳۷۹ را نشان می‌دهد که تاریخ ثبت این خانه در فهرست آثار میراث فرهنگی را نشان می‌دهد. این خانه در سال ۱۳۸۰ مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت.

این خانه از معماری سبک قاجاری پیروی می‌کند و شامل سه بخش شاه‌نشین اول، شاه‌نشین دوم و بخش خدمه است. بر اساس شاخصه معماری دوران قاجار این خانه نیز فقط از خشت و آجر ساخته‌شده‌ است. در ابتدا این خانه دو قسمت بود که هر قسمت در اختیار یک برادر قرار داشت.

حاج علی‌خان زند و حاج قلی خان زند دو برادر بودند که صاحب این دو خانه بودند. بعدها که این خانه‌ها توسط میراث فرهنگی خریداری و بازسازی شد، هر دو خانه را باهم ترکیب کرده و مورد مرمت و بازسازی قرار داد. حتی تا مدت‌ها این خانه بخشی از اداره میراث فرهنگی قم بوده است.

بخش ورودی خانه زند قم شامل سر در کوتاهی بوده که نمای روکار آن از آجر و بند کشی بین آن است. در قسمت پیشانی این سردر اشکال هندسی جالبی ایجادشده است. این سر در از طریق یک راهروی مسقف یا همان دالان به حیاط مرکزی متصل می‌شود.

بخش شاه‌نشین اول که با نام شاه‌نشین تابستانی نیز از آن یاد می‌شود دارای یک بادگیر منفرد است. در سمت حیاط مرکزی این عمارت قرار دارد.

بخش شاه‌نشین دوم که با نام شاه‌نشین زمستانی نیز از آن یاد می‌شود دارای فضای بیشتری نسبت به بخش‌های دیگر خانه است. این بخش در قسمت شمالی این خانه قرار دارد.

بخش مربوط به خدمه هم در سمت غربی این ساختمان قرار دارد.

پنجره‌های منتهی به حیاط مرکزی و حیاط شمالی در این خانه چوبی و با نقش و نگارهای دوره قاجار بوده و همچنان دارای شیشه‌های رنگی هستند.

در خانه حاج علی‌خان زند عناصر تزیینی بیشتر دیده می‌شود. سر ستون‌ها و پایه ستون‌ها و حتی لبه چینی پشت‌بام دارای تزئینات و ساختاری معماری تزئینی است.

بخش دیگر این خانه که مربوط به خانه حاج قلی خان زند بوده و در گذشته ساختمان اداری میراث فرهنگی قم در آن قرار داشته است. این بخش امروزه تبدیل به موزه مردم شناسی قوم شده است. در این ساختمان دو بادگیر وجود دارد که از ویژگی‌های جالب این خانه هستند.

در حیاط مرکزی این خانه یک حوض بزرگ هشت‌ضلعی با یک فواره جالب وجود دارد، این فواره در فصل بهار و تابستان دمای داخل حیاط را متعادل می‌کند و هوای اطراف حوض را مطبوع می‌کند. کف حیاط نیز با استفاده از آجرهای منظم سنگ‌فرش شده است.

ستون‌های قرارگرفته در خانه زند قم در نوع خود بسیار جالب هستند. درواقع هیچ‌کدام از ستون‌های قرارگرفته در این عمارت با ستون‌های دیگر مشابه نیستند و هرکدام به یک‌شکل و یک سبک می‌باشند و نمی توان دو ستون شبیه به هم را در این خانه پیدا کرد.

در اتاق‌های این خانه می‌توان انواع ابزارها و سلاح‌های مفرغی، ظروف مسی و غیره را مشاهده کرد. همچنین در اتاق‌ها می‌توان مجسمه‌هایی از افراد قدیمی را مشاهده کرد. به‌عنوان مثال می‌توان پیرزنی با لباس قاجار را مشاهده کرد که با دستان پینه بسته در حال آسیاب کردن گندم است. همچنین می‌توان انواع افراد و مشاغل مختلف را در این موزه مردم شناسی مشاهده کرد.

از قدیمی‌ترین اشیای داخل موزه مردم شناسی قم می‌توان به خمره‌های ۸۰۰ ساله اشاره کرد که در این موزه به نمایش درآمده‌اند. این خمره‌ها پشت یک دیوار شیشه‌ای قرار گرفته‌اند.

حرم حضرت معصومه، خانه حاج قلی خان، خانه ملاصدرا، خانه حائری، خانه یزدان پناه، خانه آیت الله بروجردی، خانه شاکری (حاج عسگر خان) و خانه سید حاجی روحانی در نزدیکی این خانه قرار دارند. گردشگران در مدت‌ زمان کوتاهی از این خانه به سمت آن‌ها می توانند حرکت کنند.