کشف معماری دوره سوم سیلک در تپه ۷هزارساله چشمه‌علی

به گزارش کاتنا از ری، چشمه‌علی یا چشمه‌ سورنا در بخش شمالی شهر ری باستان واقع شده و پیشینه‌ای در حدود 8 هزار سال برای آن متصور است. این چشمه در مجاورت کوه و تپه‌ای باستانی واقع شده که آثار ارزشمندی را از دوره‌های مختلف تاریخی در خود جای‌داده است.
علیرضا کوروش‌لی در کتاب “ملک ری” در معرفی اثر ارزشمند باستانی ری آورده است که چشمه‌علی نام زمینی باستانی بر دامنه‌های جنوبی البرز و در سرزمین کهن ری است. از خاک این زمین چشمه آبی زیر یک تپه بزرگ سنگی جوشان است که پیشینه‌اش به 6 تا 8 هزار سال پیش بازمی‌گردد. این صخره بزرگ 1200 سال پیش جایگاه قلعه ریوندی یا همان قلعه طبرک بود. نزدیک به یک‌صد سال کاوش‌های باستان‌شناسی در چشمه‌علی یافته‌های ارزشمندی داشته است که به دوران نوسنگی نیز می‌رسد، ابزارهای سنگی، سفالی و مهره‌های صدفی که در کف خانه‌های خشتی یافت شده است، نشان از مردمانی است که روزگاری در این مکان زندگی می‌کردند.
در ادامه در خصوص کاوش در تپه چشمه‌علی آمده است: نخستین بار دایت کاردار وقت فرانسه در ایران در 1303 در این منطقه به کاوش پرداخت ولی از کاوش‌های او اطلاعی در دست نیست و پس از وی اریک اشمیت آمریکایی در ادامه کاوش‌هایش در تپه حصار دامغان برای کشف منشأ فرهنگ آن منطقه بیش از 600 مترمربع از محوطه چشمه‌علی را طی 3 فصل متوالی کاوش کرد که نتیجه آن کشف سه دوره مهم فرهنگی شامل لایه‌ها و آثار پیش از تاریخ اشکانیان و دوره اسلامی بود و هزاران قطعه از اشیایی که اشمیت در چشمه‌علی یافته بود، امروزه در موزه‌ها و دانشگاه‌های آمریکا و بخش کوچکی از آن نیز در موزه ایران باستان نگهداری می‌شود.
تپه چشمه‌علی که سال‌های طولانی محل زندگی مردم ری بوده است، همچنان زوایای ناشناخته‌ای دارد که در این راستا تیم کاوش گروه باستان‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی به‌منظور پیشبرد اهداف؛ کاوش‌های باستان‌شناسی را در این منطقه آغاز کردند لذا در ادامه شرح کاوش و یافته‌های باستان‌شناسان را از زبان حمیدرضا ولی‌پور سرپرست هیئت باستان‌شناسی کاوش‌های چشمه‌علی و عضو هیئت علمی گروه باستان‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی می‌خوانیم:
جدی‌ترین پژوهش‌های باستان‌شناسی چشمه‌علی توسط اشمیت
حمیدرضا ولی‌پور در معرفی اثر فاخر چشمه‌علی اظهار داشت: تپه چشمه‌علی نزدیک چشمه‌ای به همین نام در نزدیکی برج و باروی شهر ری باستان واقع‌شده است. کاوش‌های باستان‌شناسی این مکان از 9 مهرماه سال جاری آغازشده است و تا اواخر آبان ادامه دارد.
وی با اشاره به پیشینه تاریخی این محوطه باستانی افزود: جدی‌ترین پژوهش‌های باستان‌شناسی چشمه‌علی به دهه 1930 مربوط می‌شود، گرچه قبل از آن توسط برخی باستان‌شناسان در این منطقه کاوش‌هایی انجام‌شده ولی اطلاعاتی منتشر نشده است. دهه 1930 اشمیت به اینجا آمده و 4 فصل کاوش انجام داده است و در سال‌های 1934 تا 1937 بقایایی از دوره سلجوقی، اشکانی و دوره پیش‌ازتاریخ از این محوطه به‌دست‌آمده است که متأسفانه با فوت اشمیت نتایج این کاوش‌ها منتشر نشد و تنها در 2 خبرنامه کوتاه و مختصر به آن پرداخته شده و عملاً نتایج این پژوهش‌ها هیچ‌گاه منتشر نشده است.
عضو هیئت علمی گروه باستان‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی در ادامه گفت: به‌رغم اینکه در سال 2007 یک تیم بین‌المللی برای بازنگری و مطالعه روی مواد فرهنگی حاصل از کاوش دورهم جمع شدند تا این یافته‌ها را تحلیل و تفسیر کنند اما تاکنون نتیجه‌ای منتشر نشده است.
وی ادامه داد: در سال 1376 کاوش در این تپه به‌سرپرستی دکتر صراف و دکتر فاضلی از دانشگاه تهران مجدداً به‌صورت کاوش لایه‌نگاشتی در قسمت شرقی و غربی تپه انجام شد که از آن کاوش‌ها مقاله‌ای منتشر شد و بر اساس یافته‌ها می‌توان گفت استقرارهایی در این تپه تاریخی 7هزارساله داریم اما نتایج زیادی منتشر نشده است.
5 فصل کاوش در چشمه‌علی با هدف تشخیص ساختار فرهنگی و اجتماعی
عضو هیئت علمی گروه باستان‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی گفت: از دهه 1380 تاکنون بر مطالعه ساختار فرهنگی و اجتماعی جوامع دشت ری، ورامین و تهران تمرکز کردیم، بنابراین با پرسش و مسئله‌هایی که داشتیم درخواست 5 فصل کاوش را در این محل اعلام کردیم و پروپوزال سؤالات و مسئله‌های پژوهشی خود را به پژوهشگاه میراث فرهنگی ارائه کردیم.
وی با تأکید بر پژوهش بر تداوم یا گسست فرهنگ‌ها در پیش‌ازتاریخ در فلات مرکزی، تأکید کرد: کاوش‌های انجام‌شده در چشمه‌علی با هدف ارزیابی فرضیات ذهنی و ارزیابی نظریه‌هایی که از قبل در مورد تغییر فرهنگی و اجتماعی جوامع مطرح بوده است، لذا کنار کاوش‌های گسترده روی تپه عملاً بافت روستایی مربوط به استقرار جوامع انسانی در دوره مس‌سنگی را بررسی کنیم که از ابعاد مختلف زیستی جوامع انسانی در حوزه‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و مذهبی بتوانیم اطلاعات کافی را کسب کنیم و دریابیم در جوامعی که در اینجا زندگی می‌کردند، روند تحول فرهنگی و اجتماعی به‌چه‌صورت بوده است.
تشخیص فازهای معماری در تپه چشمه‌علی در فاز نخست کاوش
وی ابراز داشت: در فصل اول قرار شد که 2 ترانشه 5 در 5 متر ایجاد کنیم، درواقع در این فصل اولین فازهای معماری را آشکار می‌کنیم. براساس برنامه‌های پژوهشی و یافته‌های حاصل از کاوش لایه‌نگاری دکتر فاضلی اطلاع داشتیم که در اولین لایه‌های فرهنگی با بقایای دوره موسوم به سیلک3 که به 4300 سال قبل میلاد مربوط می‌شود، مواجه خواهیم شد.
ردپای قاچاقچیان آثار باستانی در تپه چشمه‌علی
ولی‌پور با اشاره به حفر گودال در محوطه تپه از سوی قاچاقچیان بیان کرد: داخل ترانشه‌ها یک گودال بزرگ به‌قطر 3 متر ایجاد شده و لایه‌ها را از بین برده است. به‌نظر می‌رسد این تخریب توسط قاچاقچیان آثار باستانی اتفاق افتاده است و دو چاه دیگر نیز در گوشه ترانشه روی ترانشه دوم موجود است که نشان از تخریب آثار دارد اما با وجود تخریب‌هایی که ایجاد شده و درخت‌هایی که کاشته شده و ریشه آن موجب آسیب شده است؛ اما خوشبختانه توانستیم بقایای معماری دوره سوم سیلک را به دست آوریم، تا الآن حدود 3 فاز معماری این دوره آشکار شده است و تا حدود بسیار زیادی فضای معماری در این 2 ترانشه مشخص شده است. در فصل‌های بعد تداوم این کاوش‌ها می‌تواند بافت روستا را از نظر فضای بیشتر برای ما آشکار کند تا مشخص شود وضعیت روستا در دوره مس‌سنگی به‌چه‌شکل است و سایر فضاها، گذرها و ورودی‌ها و سایر اجزای معماری را مطالعه کنیم.
باستان‌شناسان در حال رصد زمان و مکان یافته‌ها در تپه چشمه‌علی
سرپرست هیئت باستان‌شناسی کاوش‌های چشمه‌علی در ادامه اضافه کرد: در کاوش‌های باستان‌شناسی 2 رکن برای یافته‌های باستان‌شناسی بسیار مهم است؛ رکن اول موقعیت مکانی یافته‌ها است و رکن دوم موقعیت زمانی است که مربوط به تعیین زمان و مکان تاریخی است و یافته‌ها دارای شناسنامه می‌شوند و تبدیل به مستند می‌شوند و با مستندنگاری یافته‌ها را تبدیل به داده‌های علمی می‌کنند و می‌توانیم از آن اطلاعات علمی استخراج کنیم.
ولی‌پور خاطرنشان کرد: براساس کاوشی که انجام می‌شود، در هر کانتکست (نمونه‌برداری) که به دست آوردیم، اطلاعات یافته‌شده براساس زمان یافته‌شدن شماره کانتکست ثبت می‌شود که بتوانیم آثار را ثبت کنیم.
وی ادامه داد: 2 روش برای تعیین زمان یافته‌ها داریم که روش اول گاه‌نگاری نسبی است که براساس سفال‌ها و معماری‌هایی که از ابزار سنگی به‌دست‌آمده است، می‌توانیم سایر یافته‌ها را تاریخ‌گذاری نسبی کنیم که این اطلاعات مربوط به دوره نوسنگی، مس‌سنگی و عصر آهن است و روش دیگر نمونه‌های عالی که به‌صورت زغال و استخوان یافت و نمونه‌برداری می‌شود و داخل فویل قرار داده می‌شود.
وی تأکید کرد: باستان‌شناسان اطلاعات را ثبت می‌کنند و به آزمایشگاه می‌فرستند و تاریخ دقیق آن لایه و دوره براساس کربن14 روی بقایای عالی به‌صورت زغال و استخوان بررسی و تاریخ دقیق آثار یافت می‌شود.
کاوش با هدف تکمیل اطلاعات فضاها و فازهای معماری در تپه چشمه‌علی
سرپرست هیئت باستان‌شناسی کاوش‌های چشمه‌علی گفت: لایه‌نگاری انجام‌شده در این منطقه درواقع گاه‌نگاری مطلق است که اطلاعات آن را داریم و تلاش می‌کنیم برای تکمیل اطلاعات مربوط به فضاها و فاز معماری، کاوش‌ها ادامه یابد. بخشی از صنایع ابزارسازی که در دوره مس‌سنگی بوده حاصل تلاش نمونه‌برداری از سنگ مادر است و از سنگ‌های دیگر برای ابزارسازی استفاده شده است که متخصصین روی آن کار می‌کنند. یافته‌ها ضمن اینکه سبک ابزارسازی را برای ما مشخص می‌کنند، براساس همان مطالعات سبک‌شناسی و گونه‌شناسی، ابزارها شناسایی می‌شوند و می‌توان گفت که متعلق به کدام دوره است که بتوانیم تاریخ نسبی را براساس قدمت سفال‌ها داشته باشیم.